Piotrkowska

Tree

ulica Piotrkowska 108

ulica Piotrkowska 108 nr hip. 532

do 1850 r. nr 83

Przynajmniej od 1841 r. nieruchomość przy Piotrkowskiej 83 (dz. Piotrkowska 108) należała do tkacza przybyłego z Saksonii, Gottlieba Bennich (1784-1856).

Na froncie stał parterowy dom drewniany.

Pod koniec lat 60-tych posesja należała do Gotthelfa Ehrentraut.

Wymienionych powyżej właścicieli nieruchomości, Gottlieba Bennicha i Gotthelfa Ehrentrauta, połączyła osoba Florentyny Wagner.

W 1834 r. Gottlieb Bennich objął plac przy obecnej Piotrkowskiej 201. Na początku lat 40-tych sprzedał nieruchomość i przeniósł się na Piotrkowską 108. Z małżeństwa Gottlieba Bennicha i Joanny Werner urodził się, jeszcze w Saksonii, w 1820 r., August Bennich.

W 1841 r. August Bennich poślubił Florentynę Wagner (akt 11). Z tego związku przyszło na świat pięcioro dzieci: Karol August (ur. 1842, używał imienia Karol), August Edward (ur. 1844), Paulina (ur. 1846), Gustaw (ur. 1848) i Adolf (ur. 1849). August Bennich zmarł młodo, w 1853 r. (akt 269). Pierworodny syn Augusta, to przyszły przemysłowiec, Karol Bennich.

Wdowa po Auguście, Florentyna Wagner, wyszła powtórnie za mąż, w 1854 r. (akt 52), za Gotthelfa Ehrentraut.

Zobacz przedstawicieli rodzin Gottlieba Bennicha i Gotthelfa Ehrentrauta na Piotrkowska Tree.

Kolejny właściciel nieruchomości przy Piotrkowskiej 108, Franciszek Richter, wykupił w 1880 r. grunt działki.

1880 - "O wykupie czynszów przez Franciszka Richtera z gruntu nr 83/532 w mieście Łodzi". [zobacz]

Wkrótce po wykupieniu gruntu nieruchomość przeszła w ręce Ferdynanda Ende - zobacz poniżej rodzina Ende.

Według projektu z 1882 r., korzystając z pożyczki zaciągniętej w Towarzystwie Kredytowym, Ende wystawił na froncie Piotrkowskiej 108 dwupiętrową kamienicę.

Murowane zabudowania stanęły również w podwórzu, a wśród nich oficyna mieszcząca ręczną fabrykę chustek. Budowa wymagała dużych nakładów finansowych, więc nie dziwi fakt, iż w kwietniu 1884 r. Ende wystąpił o przyznanie dodatkowego kredytu, w wysokości 17,8 tys. rubli (MA).

1 sierpnia 1895 r., ok. godz. 13, miał miejsce wybuch gazu w kamienicy frontowej. Eksplozja, spowodowana nieszczelnością instalacji doprowadzającej gaz do kamienicy, nastąpiła w momencie zejścia do piwnicy 14 letniego syna Ferdynanda, Ferdynanda jr. (MA). Młody człowiek zginął na miejscu (akt 1732). Katastrofa spowodowała konieczność wysiedlenia lokatorów, a kilkanaście dni później stwierdzono trwałe uszkodzenie budynku i brak możliwości zamieszkania (MA).

W wyniku powstałego wybuchu gazu Towarzystwo Gazowe wypłaciło, tytułem odszkodowań, ok. 40 tys. rubli (MA), a inspektora odpowiedzialnego za stan instalacji skazano na miesiąc aresztu (MA).

Budynek frontowy, już jako trzypiętrowy, odbudowano w 1898 r.

Posesja przy Piotrkowskiej 108 pozostawała własnością rodziny Ende do wybuchu II wojny światowej.

* * *

Przed I wojną światową działał tutaj skład fabryki wełnianej „Landau i Weile” (zobacz poniżej).

W wynajętej oficynie, od połowy lat 90-tych, mieściła się siedziba Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”. Na parterze urządzono salę jadalną na 200 osób, kancelarię, czytelnię, bibliotekę i bilard. Pierwsze piętro zajmowała sala koncertowo-balowa, o wysokości dwóch pięter, z balkonem dla orkiestry.

W okresie międzywojennym miało tutaj swój lokal kino „Palast”.

W podwórzu funkcjonowała drukarnia Leopolda Zonera. W 1899 r. przedsiębiorstwo Zonera przy Piotrkowskiej 108 przeszło w ręce Roberta Resigera (ur. 1861 akt 273), męża Olgi Zoner (ślub 1896 akt 1045), córki Leopolda. W krótkim czasie, ok. 1900 r., zostało przeniesione na nieruchomość Wilhelma Priesera przy Nowo Spacerowej 39 (dz. al. Kościuszki 83, zabudowania nie istnieją). W 1917 r., w wyniku gwałtownego pożaru, drukarnia przy Kościuszki doszczętnie spłonęła (MA) i nie została już odbudowana. Obecny budynek Izby Skarbowej wystawiono w latach 1926-28, według projektu Józefa Kabana (Korskiego).

Pierwotny obiekt przemysłowy przy Nowo Spacerowej 39, fabryka gilz kartonowych Wilhelma Priesera, powstał na początku lat 90-tych XIX w.

1891 - "Projekt budowy przez Wilhelma Priesera murowanej, piętrowej fabryki z poddaszem, do wyrobu gilz kartonowych, murowanej kotłowni i maszynowni, komina fabrycznego, wiaty, stajni i ustępów pod numerami 736a i 737a przy ulicy Spacerowej w mieście Łodzi". [zobacz]

Warto w tym miejscu przypomnieć wcześniejsze dokonania Roberta Resigera, absolwenta wydziału chemii politechniki w Zurychu. W spółce z absolwentem tej samej uczelni, Ludwikiem Schweikertem, uruchomił w Pabianicach, na początku lat 90-tych XIX w., "Fabrykę Farb Anilinowych i Produktów Chemicznych Schweikert i Resiger". Współpraca nie trwała długo. Po reorganizacji zakładu, w 1896 r., powstała nowa spółka, w której zasiedli Ludwik Schweikert i Emanuel Fröhlich. Następne lata przyniosły znaczący rozwój pabianickiego przedsiębiorstwa chemicznego. W 1905 r., już jako towarzystwo akcyjne, fabryka zatrudniała 175 robotników, a kapitał zakładowy wynosił 750 tys. rubli. Spółka Schweikerta i Resigera dał początek dzisiejszym zakładom POLFA Pabianice.

MA (materiały archiwalne) - zobacz

Archiwalne dokumenty budowlane:

1894 "O budowie przez Ferdynanda Ende murowanej, trzypiętrowej tkalni ręcznej pod numerem 108/532 przy ulicy Piotrkowskiej w mieście Łodzi". [zobacz]

1898 – „Plan zdjęty z natury odbudowanego po wybuchu gazu domu i nadbudowanego trzeciego piętra w murowanym trzypiętrowym, frontowym domu mieszkalnym z oficynami na nieruchomości spadkobierców Ferdynanda Ende pod numerem 532 przy ulicy Piotrkowskiej w mieście Łodzi”. [zobacz]

1899 - "Projekt odbudowy spalonej, dwupiętrowej tkalni na nieruchomości spadkobierców Ferdynanda Ende pod numerem 532 przy ulicy Piotrkowskiej w mieście Łodzi w Piotrkowskiej Guberni". [zobacz]

1902 - "Plan sytuacyjny nieruchomości z pokazaniem budynku, w którym zamierza się wybudować mały piec [hutniczy] systemu inżyniera Gejzera tzn. tyglowy piec nowej konstrukcji do wytopu surówki przy ślusarni mechanicznej M. Landaua, na nieruchomości wynajętej od Endego pod numerem 532/108 przy ulicy Piotrkowskiej w mieście Łodzi". [zobacz]

Ogłoszenia prasowe:

Ferdynand Ende Fabryka chustek
Markus Elefant Fabryka pudełek
Kretschmar i Gabler Skład artykułów technicznych dla fabryk
I. Milewski i S-ka Fabryka maszyn
Józefa Kowalewska Magazyn sukien i okryć damskich
Stanisław Weinkranz Zakład grawersko-pieczętarski
Landau i Weile Fabryka wyrobów wełnianych
Jacubsohn i Burger Fabryka towarów wełnianych i półwełnianych
Stanisław Galusiński Cafe „Polonia” Restauracja
A. Gelassen Zakład krawiecki
H. Benke i A. Zacharjasz Fabryka wyrobów trykotowych
Otto Bajer Zakład ślusarski
Michał Kryszek Tkalnia mechaniczna wyrobów dekoracyjnych

rodzina Ende

Zobacz przedstawicieli rodziny Ende na Piotrkowska Tree.

W latach 30-tych XIX w. Jan Ende, rzeźnik przybyły z Czech, osiedlił się w Bełchatowie. Janowi towarzyszyła żona Anna Finke i dzieci:

Franciszek, ur. ok. 1813, żona Elżbieta Wagner.
Alojzy, ur. ok. 1814, pierwsza żona Barbara Birke (zobacz rodzina Birke), druga żona Karolina Helwig. Z pierwszego małżeństwa Alojzego urodził się Ferdynand (ur. 1843 w Bełchatowie, zm. 1898 w Łodzi), właściciel nieruchomości przy Piotrkowskiej 108. W 1868 r. Ferdynand poślubił Augustę Ullrich. Syn z drugiego małżeństwa Alojzego, Henryk, poślubił w 1877 r. Juliannę Flakiewicz, córkę Antoniego Flakiewicza.
Jan, ur. ok. 1815, żona Karolina Heinrich (zobacz rodzina Heinrich).
Ferdynand, ur. ok. 1823, pierwsza żona Anna Maria Hoffacher, druga żona Tekla Rychlewska. Z drugiego małżeństwa przyszli na swiat: Ferdynand jr. (żona Matylda Hüttmann - zobacz rodzina Hüttmann), Adolf (żona Józefina Kindermann - zobacz rodzina Kindermann), Berta (mąż Gustaw Adolf Kindermann, brat Józefiny Kindermann).

"Landau i Weile"

Początek funkcjonowania spółki Salomona (Stanisława) Landau i Karola Weile jest datowany na rok 1887. Pierwszym obszarem działalności były teren przy ulicy Karola 843m-r (później Karola 19, dz. Żwirki 19). Funkcjonowała tam mechaniczna fabryka wyrobów wełnianych i kapeluszy filcowych, zatrudniająca na początku lat 90-tych XIX w. ok. 90 robotników.

1892 - "O zatwierdzeniu planu nadbudowy drugiego piętra z poddaszem w fabryce wyrobów wełnianych i filcowych i murowanej, parterowej dobudówki mieszkalnej z pralnią pod numerem 843m-r na nieruchomości Landau’a i Weile’go przy ulicy św. Karola w mieście Łodzi". [zobacz]

Posesja fabryczna przy Karola 19, podobnie jak wiele okolicznych działek przy ulicy Karola, należała wcześniej do Wilhelma Kerna. Zgodnie z projektem Ignacego Markiewicza z 1883 r., Kern wystawił tam jednopiętrową tkalnię mechaniczną, oraz parterowy dom mieszkalny (MA). Obiekty przemysłowe, przebudowywane i rozbudowywane przez kolejnych właścicieli, zostały wyburzone w XXI w. Próbie czasu oparł się jedynie dom mieszkalny Kerna. Odrestaurowany obiekt istnieje do dzisiaj - zobacz.

W 1893 r. firma "Landau i Weile" sprzedała posesję fabryczną przy Karola 19, o czym informuje czasopismo "Tydzień" (MA). Obiekty przeszły w ręce Judela Lewina Bary, a na początku XX w. weszły w skład powstającego kompleksu przemysłowego Karola Rajmunda Eiserta.

Następny etap rozwoju przedsiębiorstwa "Landau i Weile" dotyczył terenów przy ulicy Kątnej 882 i 881 (później Kątna 6-8, dz. Wróblewskiego 6-8), gdzie powstały nowe obiekty przemysłowe.

1893 – „O zatwierdzeniu planu budowy przez Salomona Landau i Karola Weile w mieście Łodzi, przy ulicy Kątnej pod numerem 881 i 882 trzypiętrowej przędzalni z apreturą, parterowej maszynowni, parterowej farbiarni, filtrów, kotłowni, komina, parterowych zabudowań gospodarczych i domu dla stróża”. [zobacz]

1893-94 – „Oświetlenie elektryczne fabryki Landaua i Weilego w mieście Łodzi”. [zobacz]

Parcele 882-881 należał wcześniej do Karola Hoffrichtera, którego spadkobiercy zdecydowali się wystawić nowe obiekty fabryczne po drugiej stronie ulicy, za ulicą Pańską (dz. al. Politechniki), pod adresem Kątnej 15.

Na początku XX w. Salomon Landau i Karol Weile powiększyli obszar fabryczny o sąsiednią działkę (nr hip. 880) przy Kątnej 10 (dz. Wróblewskiego 10).

1902 – „O budowie przez Stanisława Landaua i Karola Weile murowanej, trzypiętrowej przędzalni wełny, maszynowni, szopy, wilkowni i parterowego budynku gospodarczego pod numerem 10/880 przy ulicy Kątnej w mieście Łodzi”. [zobacz]

Po krótkim czasie północna część działki przy Kątnej 10, prawdopodobnie ze stojącym już budynkiem przędzalni, przeszła w ręce Henryka Fuksa, a po I wojnie światowej stała się własnością Abrama Ajzyka Piaskowskiego - zobacz Piotrkowska 62.

Na południowej część działki przy Kątnej 10, kończącej się na ulicy Staro-Wólczańskiej (dz. Skrzywana 9), Gustaw Lehmann wystawił (również na początku XX w.) budynek przędzalni.

Na początku drugiej dekady XX w. przy Katnej 6/8 zostało zarejestrowane przedsiębiorstwo „S. Danziger i S-ka” (MA). Udziałowcami nowej firmy, poza Salomonem Danzigerem (później również Juliuszem Aszerem), byli członkowie rodziny Weile i Landau. W latach 30-tych XX w. "Fabryka Filców Landau i Weile" (od 1930 r. spółka akcyjna) była zarejestrowana pod adresem Starowólczańskiej 5 (po zmianie nazwy ulica Skrzywana 5), zaś adres firmy "S. Danziger i S-ka" pozostał bez zmiany. W połowie lat 30-tych okresu międzywojennego przedsiębiorstwo "Landau i Weile" zatrudniało ponad 200 pracowników (MA).

MA (materiały archiwalne) - zobacz

Wigury

Piłsudskiego

Roosevelta

Nawrot

Tuwima

Moniuszki

Traugutta

Narutowicza

Jaracza

Rewolucji 1905

Brzeźna

pl. Wolności

Radwańska

pl. Wolności

Żwirki

Mickiewicza

Zamenhofa

Andrzeja

6 Sierpnia

Zielona

Więckowskiego

Próchnika

27 marca 2015

Piotrkowska_108

piotrkowska-nr.pl